مقبرهٔ باباقاسم اصفهانی با معماری ایلخانی

انکو/اصفهان علاوه بر تخت فولاد، جای جای اصفهان، مقبره ها و آرامگاه های تاریخی علما و عرفا وجود دارند. یکی از این مقبره ها، محل تدفین «باباقاسم اصفهانی» است که در محله سبزه میدان و در جوار میدان عتیق قرار دارد. این مقبره با معماری ایلخانی و کاشی های معرقش، یکی از زیباترین آرامگاه هاست.

مهدی فقیهی، راهنمای گردشگری، دراین باره اظهار کرد: در حمله ایلخانان به اصفهان، عوامل آنان دستور داشتند که علما را محترم بشمارند و مقبرهٔ بابا قاسم نیز در آن دوران، مورد اکرام قرار گرفت، اما با این وجود برخی از علمای وقت، چون «کمال اسماعیل» در این هجوم کشته و شهید شدند.

او با بیان اینکه در گذشته علما به بابا یا عمو معروف می شدند و مورد احترام بودند، اضافه کرد: برای برخی از این علما، مقبره هایی توسط دولت ها و یا تحت نظر آنان ساخته می شد. برای علمایی که در قید حیات بودند نیز ارشاد یا بیت الارشاد می ساختند.

این راهنمای گردشگری با اشاره به اینکه در محله های اطراف میدان عتیق، مقابر متعددی وجود دارند که ابتدای نام آنان با «بابا» شروع می شود، افزود: باید توجه داشته باشید که این بناها که برای علما ساخته می شد، بسیار وسیع تر از این چیزی بوده است که امروزه مشاهده می کنید. به مرور مقبره ها کوچک تر شده و تزیینات آن مخدوش یا تخریب شدند. مقبره بابا قاسم نیز از این قایله مستثنی نبوده است.

فقیهی ادامه داد: طاقِ بازاچه مانندی از روبه روی مقبره آغاز و به پشت مقبره که مدرسه محل تدریس بوده، منتهی می شده است. این مدرسه 725 هجری قمری (در دوره سلطان ابوسعید) با نام مدرسه امامیه احداث شده است . دو سند تاریخی و کتیبه سنگی بر دیواره بیرونی مقبره وجود داشته و هم اکنون جای آنها خالی است.

او خاطرنشان کرد: این کتیبه ها متعلق به دو نفر است که الحاقاتی را بر این بنا اضافه کردند. اولی، کسی با نام «علی بن عِوَض» است که الحاقاتی را بعد از قرن هشتم هجری انجام داده و نفر دوم، «آقاهادی پاشنه ساز» است که کفاش بوده و عواید شترش را وقف این مقبره کرده بوده است.

این راهنمای گردشگری با بیان اینکه در دوران صفوی حساسیت بر روی مذهب زیاد بود و به همین خاطر در همهٔ بناهای باقی مانده از دوره های قبل، آثار و نمادهای سایر مذاهب، گچ کاری، مخدوش و پاک شده است، افزود: مقبرهٔ باباقاسم نیز به این پاکسازی ها دچار و اسامی خلفای راشدین از روی کاشی های چهار ضلعی که نشانۀ مذهب اهل سنت است، مخدوش شده است. البته هنوز نام الله، محمد و علی در قلب این ستاره ها به چشم می خورد.

فقیهی ادامه داد: پشت پنجره مشبکی که بر بدنۀ دیوار وجود دارد، سنگ مزار پهلوان شهیدی است که گفته شده با پهلوانی از محله گلبهار درگیر و کشته می شود.

او با بیان اینکه در معماری دوره ایلخانان مغول، از طیف رنگی آجرها برای تزیینات استفاده می کردند، گفت: آجرها با توجه به فاصله ای که با کانون آتش دارند، رنگ های متفاوتی پیدا می کنند. از دوران سلجوقی تعمداً آجرها را با مقداری فاصله از یکدیگر نصب می کردند و بر روی گچ میان آجرها به عنوان تزیینات، کلماتی را می نوشتند. این فاصله ها اکنون بر سردر ورودی مقبرهٔ باباقاسم دیده می شود.

این راهنمای گردشگری، درخصوص آثار سوختگی که بر درب مقبره باباقاسم به چشم می خورد، تصریح کرد: درب این مقبره چندین بار در گذشته به علت سوختگی تغییر کرده و علت آتش سوزی نیز این است که برخی از مردم گمان می کردند علایم به کار رفته در تزیینات بنا، گویای این است که بابا قاسم پیرو مذهب اهل سنت بوده است.

فقیهی با اشاره به عنوان «قطب ربانی صمدانی محمد باباقاسم اصفهانی» بر کتیبه بزرگ ورودی مقبره که کاشی کاری شده است، اظهار کرد: این کتیبه به ما می گوید که در حقیقت نام اصلی باباقاسم، محمد بوده است. یکی از شاگردان او در سال 741 هجری قمری به نام «سلیمان ابن حسن طالوت دامغانی»، این بنا را برای استادش می سازد.

او اظهار کرد: با وجودی که صفویه بر مذهب، توجه و حساسیت نشان می داد اما افراد خیری بودند که یا قبول نداشتند که باباقاسم پیرو اهل سنت بوده و یا به مذهب او بی توجه بودند. به همین دلیل بعدها کتیبه ای با عنوان «توفیق یافت عزت آثار آقا زمان بن آقا جمال میوه فروش تعمیر کرد گنبد عالم متعالی سبحانی بابا قاسم اصفهانی فی شهر رجب المرجب سال 1044» اضافه شد و نشان می دهد که شخصی به نام آقا زمان که فرزند آقا جمال میوه فروش است نیز برای این مقبره در دوره شاه صفی صفوی هزینه کرده است.

این راهنمای گردشگری، با اشاره به اینکه داخل ستاره های چهار ضلعی زیر سقف، اسم «الله» و «محمد» و سایر اسماءالله نیز نوشته شده است، افزود: ساخت گنبدهای چند ضلعی در دوران مغول رواج داشت و گنبدها یا به صورت مخروطی شکل و یا به شکل هرمی ساخته می شدند.

فقیهی درخصوص گنبد بنا خاطرنشان کرد: گوی هایی که بر روی این گنبد نصب شده اند، «کُلاله» نام دارند. اهل سنت به نشانه مذهب شان، از هلال ماه و شیعیان نیز از نماد یک دست با جنس برنج استفاده می کنند. استفاده از این گوی ها نیز پس از دوره مغول نصب شده و نشانه این است که عالم مدفون زیر گنبد، به شیعیان نیز تعلق دارد.

او با ورود به داخل مقبره بیان کرد: دورتادور مقبره با مقرنس های آجری تزیین شده و کتیبه ی کاشی کاری شده ای از آیه اول تا پنجم سوره اسراء نیز در کنار آن به چشم می خورد. نوشتن این آیات در مقابر رایج بوده است. صندوق قبر در مرکز مقبره قرار دارد. محرابی نیز در این محل وجود دارد که بخش هایی از تزییناتش به همراه یک کتیبۀ نقطه چین الله باقی مانده است.

این راهنمای گردشگری با اشاره به اتاقک کناری مقبره، تصریح کرد: این اتاقک، به محیط وسیعتری متصل می شده که امروزه در دسترس نیست. حفره های داخل دیوارهای این اتاقک برای جای شمع استفاده می شده است. این مکان پس از رحلت باباقاسم به عنوان چله خانه توسط عرفا و علما مورد بهره برداری قرار می گرفت. استفاده از این مکان ها به عنوان خانقاه و چله خانه بعدها در مقبره به کار رفتند و از ابتدا مقبره چنین کارکردی نداشته است. برای درک وسعت این مقبره ، می توان گفت که به اندازه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، بزرگ بوده است.

پایان خبر انکو