چرا مهاجران ترکیه ای به کشورشان برمی گردند، اما ایرانیها، نه؟

آفتاب نیوز :

آنچه درباره مهاجرت ایرانیان نگران کننده است، میزان پایین بازگشت آنها است.

مهاجران می توانند مبادلات علمی و تجاری بین کشورها را گسترش دهند و با بازگشت خود، کسب وکارهای جدید را به کشور مبدا بیاورند. در حال حاضر نرخ بازگشت ایرانیان به کشور مبدا، پس از گذشت 5سال از مهاجرت 16درصد و صورت قابل توجهی پایین است. به عبارت دیگر ممکن است نرخ مهاجرت در کشورهای دیگر بالاتر از ایران باشد؛ اما به دلیل بازگشت بخشی از مهاجران، کشور مورد نظر با خروج کمتری از نیروی کار مواجه می شود. در واقع تحریم های اقتصادی در سال ها گذشته موجب افزایش مهاجرت ایرانیان و کاهش انگیزه آنها برای بازگشت به کشور خود شده است.

کارشناسان معتقدند که رشد اقتصادی و امید به بهبود شرایط در آینده، مهم ترین محرک بازگشت مهاجران است. در سال های گذشته عواملی مانند تحریم های اقتصادی و تیره شدن افق رشد اقتصادی در ایران، موجب شده تا علاوه افزایش میزان مهاجرت، تمایل مهاجران برای بازگشت به کشور مبدا نیز کاهش یابد. به عبارت دیگر اگر کشوری به سمت توسعه اقتصادی قدم بردارد، نیروهای کار ماهر با بازگشت خود می توانند روند رشد را تسریع کنند.

چرا مهاجران ترکیه ای به کشورشان برمی گردند اما ایرانیها،نه؟ چرا مهاجران ترکیه ای به کشورشان برمی گردند اما ایرانیها،نه؟

افزایش تمایل تحصیلکردگان به مهاجرت در سال های گذشته می تواند ملهم و متاثر از دلایل گوناگونی باشد. شاید بتوان گفت تحریم های اقتصادی و وضعیت رشد اقتصادی در ایران یکی از مهم ترین دلایل این مساله باشد. در سال های گذشته و به ویژه از سال1397 به بعد، یعنی همزمان با خروج آمریکا از برجام و آغاز تحریم نفتی، درآمدهای دولت تحت تاثیر قرار گرفت. از این تاریخ به بعد کسری بودجه و شوک های ارزی تورم را برای مردم کشور به ارمغان آورد. تداوم این تورم در سال های گذشته موجب شده است قدرت خرید مردم کشور به صورت قابل توجهی کاهش یابد.

در واقع اگر تا پیش از این برخی از افراد دانشگاهی می توانستند با تکیه بر مهارت های خود با چند سال کار کردن نیازهای اولیه زندگی خود را تامین کنند، پس از اعمال تحریم ها، دستیابی برخی از نیازهای زندگی مانند مسکن و حتی خودرو نیز به تدریج سخت و سپس برای برخی از افراد ناممکن شد. در چنین شرایطی افرادی که تحصیلات دانشگاهی داشتند با 2انتخاب مواجه شدند، می توانند در کشور خود بمانند و با کار کردن در ایران و گذشت سال های نسبتا طولانی به برخی از نیازهای مادی خود دسترسی پیدا کنند یا آنکه مهاجرت کنند. برخی از کارشناسان معتقدند که همزمان با بدتر شدن وضعیت اقتصادی، یعنی درجا زدن اقتصاد و تورم مزمن، به مرور وزنه مهاجرت سنگین تر خواهد شد؛ اما این مساله لزوما به معنی موفق شدن افراد در مهاجرت کردن نیست. این گزارش به بررسی نرخ مهاجرت فارغ التحصیلان کارشناسی همگروه از دانشگاه های ایران پرداخته است.

این گزارش بیان می کند که در دوره 2005 تا 2009 شاهد بالاترین نرخ های مهاجرت در طول زمان در ایران هستیم. در سال های مذکور نرخ ارز بسیار پایین و مهاجرت و سفر به صرفه بوده و افراد بدون بورسیه تحصیلی هم می توانستند برای مهاجرت اقدام کنند. این در حالی است که در سال های بعدی مشکلات ارزی در کشور نمایان می شود و فارغ التحصیلان با نرخ ارز بالایی مواجه می شوند. در این سال ها به دلیل نوسانات نرخ ارز، به صورت کلی مهاجرت کلی کمتر شده است.
در واقع می توان نتیجه گرفت که تحریم های اقتصادی به رغم افزایش میل به مهاجرت تحصیل کردگان، مانعی برای مهاجرت تحصیل کردگانی شده است که به دلیل افزایش نرخ ارز توانایی مهاجرت بدون بورسیه را ندارند. درحالی که 10سال گذشته توانایی این کار را داشته اند. البته این مساله درباره فارغ التحصیلان دانشگاه های برتر کشور که از بورسیه دانشگاه مقصد برخوردار می شوند، متفاوت است. برای مثال حدود یک سوم از فارغ التحصیلان دانشگاه شریف، از کشور خارج شدند. با این حال بین سال های 2015 تا 2019، حدود 60-50درصد از هم گروه های این افراد از کشور مهاجرت کرده اند.

مهاجرانی که دیگر بازنمی گردند
عموما زمانی که بحث های مربوط به تاثیر مهاجرت متخصصان در توسعه کشور مطرح می شود، نرخ بازگشت مهاجران به کشور مبدا اهمیت زیادی پیدا می کند. افرادی که مهاجرت می کنند می توانند موجب افزایش زمینه های مبادلات علمی و تجاری بین کشور خودشان و کشور مبدا شوند. از سوی دیگر نسل اول مهاجران می توانند با بازگشت خود کسب وکارهای تازه ای را به کشور مبدا بیاورند و صنایع جدید را پایه گذاری کنند. این گزارش نیز بیان میکند که یکی از مهم ترین عوامل در زمینه بازگشت نیروی انسانی ماهر، رشد صنعتی در کشور مبدا است.

در واقع بازگشت مهاجران به کشور مبدا زمانی افزایش می یابد که امکان به کارگیری مهارت هایی که در طول مهاجرت به دست آورده اند، داشته باشند. بررسی های این گزارش نشان می دهد که مهاجرت نیروی ماهر در کشوری مانند ترکیه حتی از ایران بالاتر است، با این حال ایرانیان تمایل کمتری به بازگشت دارند.

این در حالی است که در دهه های گذشته نرخ بازگشت شهروندان ترکیه نیز پایین بوده، اما با رشد اقتصادی این کشور، نرخ بازگشت نیز به تدریج افزایش یافته است. به همین دلیل است که در طول زمان نرخ خروج نیروی انسانی در ایران بیشتر از ترکیه است. در واقع آنچه در ایران نگران کننده است، نرخ مهاجرت نیست، بلکه پایین بودن نرخ بازگشت مهاجران است. در حال حاضر می توان گفت که نرخ بازگشت ایرانیان به کشور مبدا، 5سال پس از مهاجرت 16درصد است. این در حالی است که در سال 2010 تا 2014 حدود 40درصد از مهاجران ترک پس از 5سال به کشور خود بازگشتند.

نکته قابل توجه آن است که نرخ بازگشت افرادی که به کشورهایی مانند آمریکا یا کانادا مهاجرت کرده اند، بسیار پایین تر از این عدد است. در حال حاضر حدود یک چهارم از مهاجران ایرانی در کانادا و حدود یک پنجم از آنها در آمریکا زندگی می کنند. نکته قابل تامل آن است که نرخ بازگشت مهاجران در اقتصادهای نوظهوری مانند شیلی و برزیل نیز نسبتا بالا است. این به معنای آن است که آغاز مسیر رشد و امید به آینده می تواند معادلات مربوط به بازگشت مهاجران را برهم بزند. با این حال در طول سال های گذشته ظاهرا چنین امیدواری به وجود نیامده است.

برای مثال اگر در سال2000 فردی به آمریکا مهاجرت می کرد، 2درصد احتمال آن وجود داشت که در سال بعدی به ایران بازگردد. این در حالی است که این عدد در سال2021 به کمتر از یک رسیده است. نکته قابل توجه دیگر آن است که در دوران پس از برجام، مهاجرت ایرانیان به سمت کشورهایی با اقتصادهای نوظهور و حتی اقتصادهای پیشرفته کاهش معناداری یافته است. در همین دوره یعنی در سال های 2013 و 2014 نرخ بازگشت مهاجران به کشور به صورت قابل توجهی افزایش پیدا می کند. البته حساسیت مهاجران در زمینه بازگشت به کشور مبدا به فاصله جغرافیی با آن کشور ارتباط زیادی دارد. برای مثال در سال های مذکور مهاجرانی که به کشورهایی حاشیه خلیج فارس یا ترکیه مهاجرت کرده بودند، واکنش زیادی به تحولات داخل کشور نشان داده و نرخ بازگشتشان به ایران حدودا دوبرابر شده است. با این حال پس از خروج ترامپ از برجام، موج جدیدی از مهاجرت ایرانیان آغاز می شود. درنهایت می تواند گفت که اگر کشوری قدم های اولیه در مسیر توسعه را بردارد، مهاجران با بازگشت خود می توانند این روند را سرعت ببخشند.