رنج را نمی شود کوتاه کرد؛ تجربه زیستن با سینمای جلیلی

شنبه و یکشنبه ۱۳ و ۱۴ اردیبهشت در خانه شماره ۲۲ (مؤسسه پانید هنر پارسیان) ابوالفضل جلیلی حاضر شد تا تجربیاتش از نویسندگی و کارگردانی را بازگو کند. او تقریباً در همه گفتگوها و نشست هایی که در آن شرکت می کند چند مؤلفه (حداقل شش) را طرح کرده که در عین سادگی در بیان مفاهیم چندلایه داشت و قابل بررسی است. شاید کسانی از کنار آنچه او می گوید به سادگی بگذرند اما می شود روی حداقل نقطه شاخص ایستاد و کندوکاوی جدی تر کرد.

پیش بینی ناپذیری زایش واقعیت

 یکی از مولفه های ثابت او این نکته است قاعده برای ساخت فیلمی از پیش تعیین شده گروه فیلمسازی از سرمایه گذار و بازیگر / نابازیگر تا فیلم بردار و دستیار و… جمع می کند؛ اما در لحظه ثبت آنچه قبلاً برای ساختش قرار گذاشته است اتفاقی/ رویدادی مسیر ساخت را تغییر می دهد به معنا که ساخت آن فیلم از دستور کار گروه خارج شده و فیلم دیگری که هیچ کس مختصات آن را نمی داند شروع می شود. این کار تازه هم زمان با لحظه حضور و تجربه اکنونی ساخته و خلق می شود. اگرچه نه همه کارها او اما بخش بزرگی از آثاری که خلق کرده است این ویژگی را دارند. او وابستگی اش به امر از پیش تعیین شده کناری گذاشت و خود را به جان و بطن رویداد در حال شکلی گیری می سپارد. او برای این تغییر بزرگ بر اساس عقایدش یک نشانه از امری ماوراءالطبیعی طلب می کند و اگر آن را ببیند از تمام مسیرها قبلی دست کشیده و خود و گروه را به دنبال مسیر تازه که خودش هم ابعاد آن را نمی داند می کشاند مسیر شاید به نتیجه دلخواه برسد شاید نرسد شاید شخصیت ها و آدم ها و فضاهای تازه به موقعیت مطلوب بعدی برسند و شاید هم نرسند؛ اما این تجربه زیستن است که در فرایند فیلمسازی ثبت و ضبط می شود. اینکه همه عوامل از نابازیگران با عوامل حرفه ای پشت دوربین در امری مشترک حضور می یابد یک مرحله از خلق اثر است. (در تئاتر لهستان یرژی گروتفسکی از تئاتر «بی چیز» به «فراتئاتر» رسید نیز از جنس تجربه است که ابوالفضل جلیلی انجام می دهد.)

درباره این سرفصل و مؤلفه ابوالفضل جلیلی بسیار می توان نوشت. شاهد اصلی و عینی آن فیلم یک داستان واقعی است. گروه برای ساخت فیلمی که جزئیاتی مشخص دارد و قرار است با بازیگران حرفه ای ساخته شود حاضر شده اند؛ ابوالفضل جلیلی به دنبال بازیگر نقش اصلی با ویژگی خاص است. کودک حدوداً ۱۵ساله باشد او به همه جا سر می زند و آن را پیدا نمی کند تا اینکه در یک نانوایی بازیگر که به نظر ابوالفضل جلیلی «چشم هایش» قصه دارند و قصه گو هستند را پیدا می کند آن پسر نوجوان «صمد» یک مسئله دارد پایش در کودکی سوخته و چند باری ضربه خورده است. او برای بازی در این فیلم با درمان شود. این حادثه بعلاوه شهود آن نشانه که بین جلیلی و خدایش وجود دارد سرنوشت فیلم و ساخت اثر را عوض می کند حالا همه چیز عوض می شود گروه به خواست جلیلی می خواهند برای درمان پای صمد اقدام کنند پایی که زخم و سوختگی اش به دلیل عدم رسیدگی و درمان به سرطان تبدیل شده و… حالا گروه فیلم سازی بازیگران حرفه ای پزشکان و… درگیر امر فراتری از ساخت یک فیلم می شوند آنها قرار است در فرایند درمان یک کودک ۱۵ساله حضور داشته باشند همه یک تجربه تازه را دنبال می کنند بخشی از زندگی واقعی را کسی به دنبال ایفا نقشی نیست؛ بلکه همه نقش خودشان را بدون نقاب یا بازیگری پیدا می کنند و در فیلم حضور می یابند. نقش دوربین در این کار به عنوان نگاه مخاطب که دنبال آدم ها می دود این است که از سوی تعلق خاطر ایجاد کرده و از سوی دیگر نقشی اساسی در تعلیق و کشش امری واقعی و فراتر از سینما را بازی کند.

 جمله کلیدی ابوالفضل جلیلی برای یک داستان واقعی این است: «می خواستم همه سینمای ایران در اتفاق (عمل جراحی) و بهتر شدن حال صمد نقش داشته باشند» برای همین ایده است که او در فیلم در هیچ جایی به عنوان کارگردان دیده نمی شود؛ بلکه کسی که دنبال حل مشکل یا گره اثر است گره ای واقعی؛ یک انسان به هر دلیلی آسیب دیده و رنج و دردی را تحمل می کند که می تواند به رنج و دردی بزرگ تر تبدیل شود این درد و رنج در یک همکاری گروهی و خستگی ناپذیر به حداقل می رسد.

کم می بینم کم می خوانم پس هستم

یکی دیگر از سر فصل های ذهنی ابوالفضل جلیلی که همیشه آن را تکرار می کنید این است «فیلم کم می بینم کتاب کم می خوانم کتاب ها در خیابان ها و کوچه ها و اتوبوس ها هستند من آنها را می خوانم و…» (نقل به مضمون). این گفته او را می شود راست آزمایی کرد آیا واقعاً کم خوانده یا کم دیده؟ یا این نوعی شیوه بیان برای اشاره به امر دیگری است؟ این شیوه اوست و قصد تخریب آنهایی که زیاد می خوانند و زیاد می بینند را ندارد جمله او تأکید بر این است که زندگی در کناردست ماست باید در زمان و زندگی و آدم های که در اطرافمان هستند دقیق باشیم نه در زمانی دیگر و در مکانی دیگر و با آدم هایی که وجودی عینی ندارند.

درک لحظهِ حضور و بودن در «آن» و «در جهان بودگی» (به قول هایدگر) سرفصل بسیار مهم و عمیق در فلسفه اگزیستانسیالیسم دارد. شاید جلیلی آن چه می گوید را در جایی نخوانده باشد (البته بعید می دانم) اما او اشاره اش به حضور در «زندگی» است نه در «حاشیه زندگی». من شناسنده (فاعل شناسا) چه درک و دریافتی از هستی دارم دیگران آمده اند و درک و دریافت هایشان را گفته اند. «بود» من نباید در «بود» دیگران مستهلک شود. وقتی ما مادام در حال دریافت نگاه دیگران به «هست» و «هستی» باشیم دو امر را از دست می دهیم یک مسئله «شناخت» از منظر خود (شناخت و شیوه های شناخت یکی از کلان سرفصل های فلسفه در کل تاریخ بوده است و از «سقراط» تا «گادامر» بر سر مسئله شناخت و چگونگی آن بحث های پر دامنه و عمیقی داشته اند.) و دوم «تجربه بی واسطه» (با تمام امکاناتی که انسان برای تجربه جهان پیرامون دارد) که به شناخت منتهی می شود. اگرچه که خواندن و دیدن (اثر هنری کتب فلسفی و…) از راه های شناخت جهان پیرامون است؛ اما فقط راوی آنان بودن فرصت و حضور «خود» کم رنگ کرده و گاه ناپدید می شود. مثالی می زنم شاید به من کمک کند تا آنچه می خواهم بگویم وضوح یابد. هم دوره «ایمانوئل کانت» فیلسوفی که تمام دوره مدرن به اندیشه ها و آرا او در سه کتابش مهمش وابسته است و تحول بزرگی در راه شناخت بشری به وجود آورد (در بسط تفکر بشری چه کسانی که معارض او بودند و چه کسانی که پیروان او نقش اساسی داشتند) متفکری زندگی می کرد که با کانت دوستی داشت او شوریده حالی بود شیدا که از او هیچ کتاب رسمی باقی نمانده است با نام «گئورگ هامان». «آیزایا برلین» کتابچه ای درباره او نوشته است که روابط هامان با کانت و زمانه عقل محورش را توضیح داده است با نام «مجوس شمال» (رضا رضایی این کتاب را سال ۱۳۸۵ به فارسی ترجمه کرده است.) یک جمله از هامان معروف بوده است: «کم بیندیش و بیش بِزی.» قصدم از بیان این نکته آن بود که ردپای نکته جلیلی را نشان دهم که تا کجا می توان آن را رصد کرد. (تأکید کنم که هیچ نظر بر صحت و ناراستی گزاره ندارم و تنها قصد نشان داد سرخط بحث را داشتم شاید اگر جایی فرصت اظهارنظر شخصی باشد آن را بازگو خواهم کرد.)

می خواهم «خودشان» باشند

 یکی دیگر از سرفصل های اصلی ابوالفضل جلیلی کشف «خود» نابازیگرانش است. او درباره تجربه ساخت فیلم با نابازیگران تأکید دارد که برای پیداکردن آنها بسیار وقت می گذارد. شهر را زیرورو می کند تا آن کسی را که می خواهد پیدا کند و اصلاً شاید با پیدا کرد آن آدم خاص قصه دیگری را بسازد این را بارها گفته است. از جمله پیداکردن آن کودک در فیلم یک داستان واقعی و بقیه آثارش.

جلیلی برای کار با نابازیگران یک دلیل دارد آنها «نقاب» ندارند و به «خودشان» نزدیک هستند اگر آنها به آنچه من بخواهم نزدیک هم باشند کار تمام است. شیوه کارش هم این است که بازیگر را به لحظه ای می رساند که دیالوگ فیلم را آن شکلی بازگو کند که انگار از درون خودش بیرون آمده او آن حرف زده و پیدا کرده است. اظهارنظر جلیلی درباره بازیگران حرفه ای سینما ایران جای نقد و بررسی و تحلیل دارد؛ اما درباره کار خودش و بر پایه ایده ای که او در فیلمسازی اش دنبال می کند انتخاب نابازیگری که فیلم را زندگی می کند بخشی از ایده بزرگ تر نزدیک شدن درک و انتقال «امر واقعی» از طریق سینما به دیگران است. چه امور واقعی هستند؟ ما چه میزان می توانیم به حقیقت نزدیک شویم؟ چقدر با هنر می توانیم واقعیت و حقیقت را کشف کنیم و… در تجربه ای است که با جلیلی و نوع فیلمسازی اش پیدا می کنیم. او شیوه های که آن را به تجربه کشف کرده با ما در میان می گذارد و به همین دلیل است که در کارهای او شخصیت نگاه کارگردان و مخاطب (زوایای دوربین برای نزدیک شدن به وقایع و رویدادها) در نهایت پیرایش (استریلیزه و مینیمال) است. او تمام حواشی و راه های تجربه شده سینما را حذف می کند تا آن لحظه خالص را با بیانی خلوص یافته و بدون نقاب به مخاطب نشان دهد و مخاطب همراه با او به یک تجربه از امر واقع برسد. او در هنگام ساخت خودش را در لحظه کشف و شهود قرار می دهد و تلاش می کند تا آن کشف و شهود را با کمترین واسطه گری به من مخاطب منتقل کند.

پی نوشت: یک داستان واقعی فیلمی طولانی است حدود دو ساعت ۱۵ دقیقه او همیشه گفته است که یکی از اضطراب هایش این است که فیلم مخاطب را خسته کند؛ اما یک دلیل وجود دارد که این فیلم را کش دار نمی کند کشش و تعلیق سینمای این اثر در مستند بودن آن و ندانستن و پیش بینی ناپذیری رویدادها است که فیلم را زنده نگه داشته و مخاطب را با آن (حداقل برای اولین بار) همراه می کند. سرانجام سرنوشت صمد برای مخاطب اضطراب ایجاد می کند.

 اما نکته دیگری در این فیلم وجود دارد با آن که جلیلی می تواند فیلم را کوتاه کند؛ اما این کار را انجام نداده است او می خواهد رنج یک انسان که هفت سال با او بوده و با آنکه کار و زندگی کرده خندیده و گریه کرده دعوا کرده و کتک خورده است را در دو ساعت و ۱۵ دقیقه به ما نشان دهد دیدن این فیلم آزمون مخاطب است دیدن رنج را نمی شود کوتاه کرد. ما در لحظات این فیلم شاید یاد کسانی بیفتیم که در کنارمان هستند و رنج می کشند یا کسانی که نمی شناسیم و ما با این فیلم در رنجشان با آنان شریک می شویم.

این تحلیل طولانی شد حداقل سه نکته دیگر درباره سینمای ابوالفضل جلیلی را در یادداشتی دیگر خواهم نوشت.

کلاس های این مجموعه با کارگردانان شناخته شده به همت مهرداد غفارزاده برگزار می شود.

۵۷۵۷