ایرانیان از اول به روس ها بدبین بودند

به گزارش خبرگزاری انکو به نقل از روابط عمومی کتابخانه ملی نخستین نشست از سلسله نشست های «نقد تازه های تاریخی» با محوریت بررسی کتاب «ایران-روسیه: دو قرن مواجهه» با حضور متخصصان و پژوهشگران در حوزه تاریخ ایران و روسیه در پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.

استفانی کرونین در این اثر به بررسی ابعاد مختلف روابط تاریخی ایران و روسیه و تأثیرات آن بر تحولات سیاسی اجتماعی و فرهنگی دو کشور پرداخته است. در این نشست گودرز رشتیانی عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران و جواد مرشدلو عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس به عنوان سخنران حضور داشتند. دبیری این نشست نیز بر عهده مصطفی نوری پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران بود.

مطالعه تاریخ روابط ایران و روسیه «ضرورت عاجل تاریخ نگاری ایران است»

در آغاز نشست نقد و بررسی کتاب «ایران – روسیه» مصطفی نوری پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و دبیر نشست با اشاره به اهمیت روابط ایران و روسیه در تاریخ کشور اظهار داشت: مناسبات ایران و روسیه در قرن های نوزدهم و بیستم نقش اساسی در فراز و فرود تحولات سیاسی اجتماعی و اقتصادی تاریخ ما داشته است. روسیه تزاری و شوروی بلشویک در این دو قرن بیش تر از منظر رقابت با انگلستان به ایران نگاه می کردند و نه اتحاد با این کشور که تأثیرات فراوانی بر تاریخ ایران گذاشت.

نوری افزود که بررسی روابط دو کشور از ضروریات تاریخ نگاری ایران است و در سال های اخیر پژوهش های بیش تری در این زمینه انجام شده است. وی با اشاره به آثار منتشرشده در این زمینه مانند کتاب های «روسیه ها در ایران: دیپلماسی و قدرت در عصر قاجار» و «بازی بزرگ: رقابت روسیه و بریتانیا در آسیا» تأکید کرد که روابط پیچیده و چندوجهی ایران و روسیه تاثیرات عمیقی بر تحولات داخلی ایران به ویژه در دوران قاجار و پهلوی گذاشته است.

دبیر نشست در ادامه به معرفی کتاب «ایران – روسیه» اثر خانم استفانی کرونین پرداخت و گفت: این کتاب مجموعه ای از مقالات پژوهشگران برجسته ای چون الیور باست و تورج اتابکی مازیار بهروز و سهراب یزدانی و… است که موضوعاتی چون درگیری های قاجاری ها و روس ها در قفقاز انقلاب ۱۹۰۵ روسیه جنبش مشروطه ایران و روابط ایران و شوروی در دوره رضاشاه را بررسی می کند.

این پژوهشگر در پایان صحبت های خود به برخی نقدهایی که بر متن کتاب وارد شده اشاره کرد و گفت: استفاده از تاریخ هجری شمسی در این کتاب می تواند برای پژوهشگران مشکل آفرین باشد زیرا تطبیق آن با تاریخ قمری دشوار است. همچنین برخی اشتباهات در ترجمه و اصطلاحات فنی همچون واژه «پسیان» نیاز به اصلاح دارد. وی در پایان افزود که کتاب «ایران – روسیه» به عنوان یکی از منابع مهم برای درک روابط تاریخی دو کشور و تأثیرات آن بر تحولات ایران می تواند به پژوهشگران و علاقه مندان به تاریخ ایران و روسیه کمک کند.

روسیه و ایران: تحلیل روابط پیچیده تاریخی دو همسایه اجباری

گودرز رشتیانی عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران در نشست نقد و بررسی کتاب «ایران-روسیه: دو قرن مواجهه» با بررسی ابعاد تاریخی روابط ایران و رسیه این دو کشور را «همسایگان اجباری» توصیف کرد. وی با اشاره به آغاز تعاملات از قرن شانزدهم میلادی بر ا همیت تاریخی و سیاسی این روابط تاکید کرد و گفت: روسیه از جنبه های مختلف برای ایران اهمیت دارد. ایران و روسیه را می توان همسایگان اجباری نامید که تاریخ طولانی از هم مرزی و تعامل دارند. این روابط از دوره روسیه تزاری آغاز شده و حتی در دوران شوروی و پس از فروپاشی نیز ادامه پیدا کرده است.

وی افزود: از سال ۱۵۵۶ با تسلط روس ها بر آستاراخان و بخش هایی از سواحل دریای مازندران همسایگی دائمی ایران و روسیه شکل گرفت. این روند در دوره صفویه ادامه یافت و در اواخر این دوره اقدامات توسعه طلبانه پتر اول شاه روسیه زمینه ساز اشغال بخش هایی از ایران شد.

این عضو هیأت علمی در ادامه به تحولات روابط ایران و روسیه در قرن های بعد اشاره کرد و از اقدامات نادرشاه برای مهار نفوذ روس ها سخن گفت: ایران در دوره های بعدی با تهدیدات جدیدی از سوی روس ها مواجه شد. نادرشاه برای مقابله با این تهدیدات اقداماتی جدی انجام داد؛ ازجمله ساخت ناوگان دریایی در دریای خزر برای جلوگیری از گسترش نفوذ روس ها. اما پس از مرگ نادرشاه این اقدامات نتایج دلخواه را به دنبال نداشت و روس ها دوباره بر مناطق شمالی ایران تسلط یافتند.

جای خالی بررسی مهاجرت ها و تعاملات فرهنگی در کتاب

رشتیانی در ادامه به نقد کتاب «ایران – روسیه: دو قرن مواجهه» پرداخت و با بررسی نقاط قوت و ضعف آن گفت: این کتاب مجموعه ای از مقالات است اما نتوانسته است تصویر جامعی از تاریخ روابط ایران و روسیه ارائه دهد؛ به عنوان مثال عنوان کتاب نمی تواند تمام محتویات آن را منعکس کند و مقالات بدون پیوستگی منطقی در کنار هم گردآوری شده اند.

وی همچنین به ساختار کتاب اشاره کرد و افزود: ترتیب مقالات در کتاب به نظر می رسد که فاقد نظم منطقی باشد و برخی موضوعات به طور ناقص بررسی شده اند. به عنوان مثال در مورد تاثیرات فرهنگی و علمی روابط ایران و روسیه تنها به برخی جنبه ها پرداخته شده است و بخش های مهمی مانند تاثیرات صنعتی و فناوری روسیه بر ایران نادیده گرفته شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در ادامه به برخی دیگر از نواقص کتاب اشاره کرد و گفت: یکی از موضوعاتی که در این کتاب به طور کامل مغفول مانده بررسی مهاجرت های روس ها به ایران و نقش ایرانی ها در تحولات سیاسی و اجتماعی روسیه است. این بخش ها می توانستند به طور جدی تری در کتاب بررسی شوند… وی همچنین تاکید کرد: «در حالی که کتاب به برخی ابعاد روابط ایران و روسیه پرداخته است به ویژه در بحث های نظامی و سیاسی جای پرداختن به جنبه های دیگر روابط مانند تعاملات فرهنگی و اجتماعی خالی است. اگر این جنبه ها مورد توجه قرار می گرفت تصویری جامع تر از روابط دو کشور به دست می آمد.»

کار پژوهشی جامع تری درباره روابط ایران و روسیه لازم است

رشتیانی همچنین به اهمیت پژوهش های اخیر درباره روابط ایران و روسیه پرداخت و گفت: خوشبختانه در سال های اخیر پژوهش های جدی در زمینه روابط ایران و روسیه نوشته شده است. این تحقیقات به زبان های مختلف از جمله فارسی و انگلیسی منتشر و ترجمه شده اند که این امر دسترسی به اطلاعات را آسان تر می کند. با این حال همچنان نیاز به پژوهش های جامع تری در این زمینه احساس می شود. وی با اشاره به کتاب مرحوم سید محمدعلی جمالزاده با عنوان «تاریخ روابط ایران و روس» افزود: این اثر همچنان یکی از منابع معتبر در این حوزه است اما با توجه به خلأ پژوهش های جدیدتر نیازمند تلاش های بیش تری در این زمینه هستیم.

وی در پایان با تأکید بر لزوم پژوهش های بیش تر در زمینه روابط تاریخی ایران و روسیه افزود: کتاب حاضر با تمام نقاط ضعفش به هر حال گامی در جهت تحقیق و تفحص در روابط ایران و روسیه است. با این حال نیاز داریم تا در آینده مطالعاتی جامع تر و دقیق تر در این زمینه انجام شود تا بتوانیم تصویری کامل از تاریخ این روابط بدست آوریم.

تصویر اولیه ایران از روسیه: از بدبینی تا تغییر نگرش در دوران صفویه

در ادامه این نشست علمی مرشدلو عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس به بررسی تاریخی روابط دو کشور از دوران صفویه تا به امروز پرداخت. وی در سخنان خود ابعاد مختلف این روابط و تاثیرات آن بر سیاست های داخلی و خارجی ایران بررسی کرده و بر لزوم تحلیل علمی و تخصصی این مناسبات در دنیای معاصر تاکید کرد.

مرشدلو در آغاز سخنان خود به وضعیت ایران در دوران صفویه و تصویری که مردم ایران از روسیه داشتند اشاره کرد و اظهار داشت: در دوران صفویه تصویر ایران از روس ها عمدتاً تحت تاثیر تصورات نادرست و بدبینی نسبت به این کشور قرار داشت. ایرانیان در آن زمان روس ها را مردمی بدوی و فاقد تمدن می دانستند که نتوانسته بودند به سطح تمدن های دیگر نزدیک شوند. این نگرش ناشی از فاصله فرهنگی و اجتماعی قابل توجه بین ایران و روسیه در آن دوران بود.

وی سپس به تغییرات عمده ای اشاره کرد که در پی شکست های ایران در جنگ های قفقاز و تلاش های روسیه برای گسترش نفوذ خود در منطقه به وقوع پیوست و گفت: پس از شکست هایی که ایران در منطقه قفقاز تجربه کرد و به ویژه در جنگ های روسیه در قرن هجدهم نگاه ایرانیان به روسیه تغییر کرد. ایرانیان به تدریج دریافتند که روس ها همسایه ای هستند که نه تنها در موقعیت قدرت قرار دارند بلکه برای مقابله با آن ها نیاز به شناخت بهتر و دقیق تری داریم.

تلاش های ایران برای شناخت روسیه در دوره قاجار: جنگ ها و ترجمه ها

مرشدلو در ادامه به تلاش های ایران در جهت آشنایی بیش تر با روسیه در دوره قاجار اشاره کرد و بیان داشت: در دوران قاجار علی رغم تصورات بدبینانه ای که از روسیه وجود داشت تلاش هایی برای شناخت این کشور و مناسبات آن با ایران آغاز شد. ازجمله این اقدامات می توان به ترجمه آثار و نوشتارهایی اشاره کرد که در آن زمان منتشر می شدند. علی خان مترجم یکی از شخصیت های مهم این دوره بود که در راستای آشنایی ایرانیان با روسیه تلاش هایی انجام داد. با این حال این اقدامات منسجم و سازمان دهی شده نبود و نتواست درک عمیق تری از روسیه در جامعه ایران ایجاد کند.

این استاد تاریخ با اشاره به جنگ های متعدد ایران و روسیه در این دوره و تأثیر آن بر افکار عمومی ایرانیان افزود: تحولات این دوره به ویژه جنگ های روسیه و ایران و حضور روس ها در خاک ایران باعث شد که نفرت زیادی در میان مردم ایران نسبت به روس ها شکل گیرد. این خصومت ها همچنان ادامه یافت و در طول سال ها و در پی هر جنگ جدید دشمنی ها تقویت می شد.

دوگانه غرب و شوروی؛ چالش های روابط ایران و روسیه در دوران پهلوی

مرشدلو همچنین به دوران پهلوی و تأثیرات جنگ سرد بر روابط ایران و روسیه پرداخت: در دوران پهلوی به ویژه در دوران جنگ سرد ایران به نوعی در معرض دوگانه ای قرار گرفت: از یک سو روابط با غرب و به ویژه ایالات متحده آمریکا برای ایران اهمیت زیادی داشت و از سوی دیگر اتحاد شوروی به عنوان یک ابرقدرت کمونیستی در همسایگی ایران وجود داشت. در این دوره نگرش ایران به شوروی عمدتاً مبتنی بر تردید و بدبینی بود. این تردیدها به ویژه در مواجهه با گفتمان چپ و تاثیرات آن در ایران برجسته بود.

این عضو هیأت علمی سپس به انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و تأثیر آن بر روابط ایران و روسیه اشاره کرد و افزود: با وقوع انقلاب اسلامی ایران از نظر سیاسی و ایدئولوژیک به سمت نوعی انزوا حرکت کرد. اما در عین حال روابط با اتحاد شوروی تحت تأثیر واقعیت های جدید جهانی ازجمله پایان جنگ سرد تغییراتی اساسی یافت. ایران با وجود اختلافات ایدئولوژیک توانست برخی از منافع خود را در این مناسبات به پیش ببرد.

مرشدلو در ادامه به روند شکل گیری روابط ایران و روسیه پس از فروپاشی اتحاد شوروی و چالش های جدیدی که پیش روی هر دو کشور قرار گرفت اشاره کرد و گفت: در دهه های اخیر ایران و روسیه برای همکاری های دوجانبه در زمینه های مختلف ازجمله انرژی سیاست های منطقه ای و مبارزه با تروریسم تلاش کرده اند. با این حال همواره چالش های زیادی در راه تحکیم روابط این دو کشور وجود داشته است. هر دو کشور دارای منافع مشترک هستند اما در بسیاری از مسائل استراتژیک نیز تضادهایی دارند.

وی در پایان سخنان خود بر لزوم ایجاد نهادهای تخصصی و مستقل برای پژوهش در روابط ایران و روسیه تأکید کرد: با توجه به پیچیدگی های روابط دو کشور ضروری است که درک علمی و حرفه ای از روسیه در ایران گسترش یابد. ما باید از حالت عاطفی و سطحی خارج شویم و درصدد شناخت دقیق تر و علمی تر از همسایه بزرگ خود باشیم. این امر می تواند به تحکیم روابط و افزایش همکاری های دو جانبه کمک کند.

این نشست در پایان با بخش پرسش و پاسخ از سوی حاضران ادامه یافت و مباحث مطرح شده با پاسخ های تخصصی سخنرانان خاتمه یافت.

گفتنی است سلسله نشست های «نقد تازه های تاریخی» برنامه ای جدید از سوی پژوهشکده اسناد است که همه هفته به نقد و بررسی تخصصی یک کتاب تازه نشر یافته در عرصه تاریخ می پردازد و همچنین از پیشنهاد و نظر اندیشمندان برای پربارترکردن این برنامه استقبال می کند.

۲۵۹