رمز و راز عبارتی فارسی از دیوان عطار تا سریال «بیگ بنگ تیوری»  

مرجان توجهی: نمایشگاه خوشنویسی «این نیز بگذرد»، شامل 28 تابلو از آثار حمیدرضا قلیچ خانی از 27 بهمن تا هفتم اسفند 1402 در گالری شکوه برپا شده است.

در این نمایشگاه، «مشق های نقلی» از میرزا غلامرضا اصفهانی (خوشنویس سرشناس دوره قاجار)، «سیاه مشق های آزاد»، «خط گلزار» و «خط ناخنی» به تماشا گذاشته شده است.

حمیدرضا قلیچ خانی که زاده 1347 در تهران است، مدرک فوق ممتاز در خط نستعلیق و ثلث را زیر نظر استادان اویس وفسی، غلامحسین امیرخانی و سیدمحمد حسینی موحد دریافت کرد.

این هنرمند، افزون بر خوشنویسی، در عرصه ادبیات نمایشی و ادبیات فارسی تحصیل و مدرک دکتری خود را در این عرصه دریافت کرده است.

او که اینک عضو گروه تخصصی هنرهای تجسمی فرهنگستان هنر است، بیش از 20 سال، سابقه تدریس در رشته های پژوهش هنر، هنرهای تجسمی و ادبیات را در دانشگاه های کشور دارد.

مدیریت طرح گردآوری احوال و آثار نوابغ خوشنویسی، عضویت در گروه های تخصصی «نقد هنر»، «پژوهش ادبیات و هنر» و «تاریخ هنرِ» فرهنگستان هنر، عضویت در انجمن نسخه های خطّی اسلامی (TIMA) کمبریج و ایراد دو سخنرانی در این دانشگاه، برگزاری ورک شاپ و سخنرانی در دانشگاههای شیکاگو، هاروارد، کارولینای شمالی، جورج واشنگتن و پرتلند، عضویت در کمیته تعیین اصالت و ارزشیابی نسخه های خطی کتابخانۀ ملی ایران و …، تنها گوشه ای از فعالیت های فرهنگی و هنری حمیدرضا قلیچ خانی است.

این هنرمند و پژوهشگر، نزدیک به 30 کتاب را به چاپ رسانده است که از آن میان می توان از «فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته»، تصحیح «دیوان فروغی بسطامی»، تصحیح «دیوان نرگسی ابهری»، تصحیح «دیوان حسن دهلوی»، «آداب المشق»، «مرآت الاصطلاح»، «درآمدی بر خوشنویسی ایرانی»، «حیات خوشنویسان»، «زرافشان»، «خدمات کاتبان هندو به زبان و ادب فارسی» و … نام برد.

قلیچ خانی که برپایی شش نمایشگاه انفرادی را از سال 1368 در کارنامه خود دارد، اینک هفتمین مجموعه آثار خود با عنوان «این نیز بگذرد» را بر دیوارهای گالری شکوه تهران به نمایش گذاشته است. به همین بهانه، سراغ این پژوهشگر، ادیب و هنرمند رفتیم و با او به گفت وگو نشستیم.

«این نیز بگذرد»، عبارت شگفت انگیزی است که هرچه زمان برآن بگذرد و هرچه تکرار شود، رنگ کهنگی نمی گیرد و گستره کاربردش کاهش نمی یابد. از سنایی غزنوی و عطار گرفته تا ملک الشعرای بهار و رهی معیری و حتی شاعران نوگرای فارسی چون اخوان ثالث، از این عبارت بهره گرفته اند. آخرین بار در یک قسمت از سریال پُرتماشاگر «بیگ بنگ تیوری»، این عبارت را شنیدم که شخصیت شلدون کوپر که از دیگر دوستانش باسوادتر و دانشمندتر است، آن را در قالب یک حکایت از عطار نیشابوری نقل می کند. چگونه یک عبارت به ظاهر ساده، این اندازه در اندیشه و فرهنگ ایران و جهان نفوذ پیدا کرده و گسترش یافته است؟

در هر جغرافیایی که باشیم، با هر نژاد و زبان و دین، چیزی که قابل انکار نیست، گذر زمان است. تولد و مرگ که قاطعترین رویدادهایی است که در زندگی تجربه میکنیم، در زیر مجموعۀ زمان و گذر بیوقفۀ آن قرار میگیرد. پیشتر میاندیشیدم که «همه چیز نسبی است»، جز همین عبارت که مطلق است و بیشبهه؛ اما چنانچه نیک بنگریم، حقیقتی مطلقتر از گذر زمان در پیرامون ما نیست و همین لحظه که در حال خواندن این عبارت هستیم، لحظهای را گذراندیم و گذشتیم. از اینروست که مفهوم «این نیز بگذرد» با زندگی و مرگ و مهمترینرویدادهای جهان در هم میتند و در دهلیزهای خم اندر خم و پیچ اندر پیچ و از پی هیچ، گره می خورد.

«این نیز بگذرد» در معنا، هم زمان یک عبارت ساده و پیچیده است. وقتی قرار است با مرکب سیاه بر سفیدی کاغذ نمودار شود هم این سادگی و پیچیدگی هم خودش را به رخ می کشد؟

شیوهٔ نوشتاری این عبارت بسیار خاص است. این سه کلمه در واقع کوتاه تر از یک مصرع هستند و در بیشتر موارد، ردیف یک شعر را تشکیل می دهند. از این رو نوشتن این سه کلمه به عنوان سطر، کاری آسان نیست و به همین دلیل استادان برجسته ای که آن را نوشته اند، انگشت شمار هستند.

از خط نستعلیق بگویید و توانایی اش در نمایندگیِ شعر فارسی و اندیشه ایرانی و همچنین تناسب و نزدیکی اش برای خوشنویسی عبارت «این نیز بگذرد».

نستعلیق خط ملی و بخشی از هویت ایرانی است. پس از خط تعلیق، این خط توانست در برابر خط نسخ قد علم کند و حوزۀ استنساخ نسخه های خطی فارسی را از آن خود کند.

اگر نستعلیق را خطی ایرانی بدانیم که سلیقه زیباشناسی مردم و فرهنگ ایرانی در آن عجین شده است، می توانیم امید ایرانیان را برای فردایی بهتر در ادبیات و نیز عباراتی از این دست نیز شاهد باشیم. این عبارت پر معنا و عمیق، هنگامی که با یکی از زیباترین هنرهای تجسمی ایران که خط نستعلیق است، پیوند می خورد، جذابیت و شگفتی اثر دو چندان می شود و به نظر می رسد به راحتی با مخاطبان خود ارتباط برقرار می کند.

آیا خوشنویسی ایرانی و پدید آمدن خط هایی چون تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق، ارتباطی به تحول و تطور فرهنگ ایرانی و به تبع آن شعر و ادب فارسی دارد؟

بله، از سویی نشانگر میل ایرانیان برای استقلال فرهنگی و بازیابی هویت ایرانی است و از دیگر سو با توسعه مذهب تشیع در دوره صفوی ارتباط دارد. در این دوره است که حتی خط ثلث و نسخ را ایرانی کرده ایم و در نیمه دوم سده یازدهم به ابداع خط شکستۀ نستعلیق رسیده ایم تا بتوانیم کاستی نستعلیق را در سرعت نگارش جبران کنیم.

چند تابلوی شما در این نمایشگاه، مشق نقلی از آثار میرزا غلام رضا اصفهانی است. چه شد سراغ این خوشنویس دوره قاجار رفتید؟

از نوجوانی گهگاه به نوشتن عبارت شگفتانگیز «این نیز بگذرد» میپرداختم تا این که در اواخر دهه 70 خورشیدی، از طریق دوستی، چند صفحه فتوکپی سیاه و سفید بهدستم رسید و دیدم که استادان غیر ایرانی نیز این عبارت را نوشتهاند. از آن روزها تاکنون، صدها بار به مشق این عبارت پرداختهام. گاه در ایران و گاه در مدت اقامت در خارج از کشور. گاه در حال سرخوشی و گاه ناخوشی. گاه بارقم و گاه بیرقم. گاه سطر و گاه سیاهمشق، گاه نقل از استادان و گاه هم با حس و حال خودم. در میان استادانی که این عبارت را نوشته اند، بهترین و منسجم ترین ترکیب را میرزا غلامرضا اصفهانی نوشته است. از این رو تمرکز بنده در مشق نظری و مشق نقلی بر آثار ایشان بیش از دیگر استادان استوار بوده است.

تعدادی از تابلوهای این نمایشگاه، در قالب سیاه مشق ارایه شده اند. تکراری که در این شیوه خوشنویسی و عبارت «این نیز بگذرد» در زندگی آدمی وجود دارد، بسیار جالب است. سیاه مشق های شما، تنوع و جلوه ای متفاوت به این مجموعه بخشیده اند. آفرینش این آثار و روی دیوار رفتن شان چه فرآیندی را پیموده است؟

در این نمایشگاه ناچار بودم تا تعدادی از برگزیده آثار را عرضه کنم؛ در نتیجه همانند گذشته، بسیاری از مشقها و تمرینها را که خود نمیپسندیدم، بیرحمانه نابود کردم تا انگیزهای شود برای مشقِ بیشتر و اجراهای پسندیدهتر.

در این سالها، این عبارت را از اقلام غبار و خفی تا جلی و کتیبه، بسیار نوشتهام و برخی نیز از طریق نمایشگاههای داخل و خارج از کشور به موزهها، کتابخانهها و مجموعههای خصوصی راه یافته است. با اینحال در سالهای اخیر کوشیدهام تا تمام قابلیتهای تصویری و مفهومی این عبارت نغز را کاویده و با مشق نظری و عملی به شناسایی دقیق تر آنها بپردازم. این عبارت، پیش تر در قالب سطر نوشته می شده است؛ سطری کوتاه و سه کلمهای. اما من تلاش کردهام تا با ورودش در قالبهای آزادتری چون سیاهمشق، ساختارش نیز همانند مفهومش، از رمز و رازهای بیشتری سرشار شود. عبارت «این نیز بگذرد» در ضمن سادگی ظاهرش، پیچیدگی و عمقی بیپایان دارد و این جز با تاملی درازآهنگ بهدست نخواهد آمد.

از 28 تابلویی که در نمایشگاه است، تقریباً نیمی سطرنویسی و نیمی سیاه مشق هستند که بیش از سطرهای نقلی، نشانگر فردیت هنرمند است، چراکه هیچکدام نقلی نیستند و بیانگر حالات روحی خوشنویس در روزها و ماههای گوناگون هستند. یکی از آثار به روش ناخنی و سه اثر هم به روش گلزار انجام شده است.

آفرینش آثار این نمایشگاه چه مدت طول کشید و چه فرآیندی را طی کرد؟

خوشنویسی قدیمیترین اثر نمایشگاه، به سال 1383 و 1384 بازمیگردد و جدیدترینش به سال 1402 که تقریباً دو دهه را شامل میشود.

شما افزون بر چهار دهه فعالیت در حوزه خوشنویسی، فارغ التحصیل رشته های ادبیات نمایشی و ادبیات فارسی تا مدرک دکتری هم هستید. از این رو برای شما، ارتباط تنگاتنگ ادب فارسی و خوشنویسی ایرانی، از جمله عبارت «این نیز بگذرد»، باید معنایی ویژه داشته باشد.

اگرچه حضور این عبارت در ادبیات و شعر فارسی، پیشینه هزار ساله دارد، ولی در خوشنویسی به دوره قاجار و سده سیزدهم هجری باز میگردد. با این حال شاید علاقه مندی شخصی بنده به دو حوزه خوشنویسی ایرانی و ادبیات فارسی که رشته دانشگاهی ام بوده، میتواند از جمله دلایل پرداختن به این موضوع باشد. خوشنویسی را از نخستین سالهای پس از انقلاب، هنگامی که در دوره راهنمایی درس می خواندم، آغاز کردم. اما ادبیات را در دانشگاه و از سال 1368 شروع کردم و تقریباً تا امروز با اندکی فراز و فرود، در هر دو به صورت تخصصی اشتغال داشته ام.

و سالهاست در رشته های هنری و ادبی در دانشگاه ها در حال تدریس هستید. چه پیشنهادی برای دانشجویان و علاقه مندان به خوشنویسی دارید؟

از جوانان، دانشجویان و علاقه مندان خواهش می کنم در کنار زیبایی ها و جذابیت هایی که خوشنویسی و همچنین هنرهای وابسته به آن مثل نقاشیخط و دیگر هنرهای تجسمی دارند، به مطالعه سیر تحول و تطور این هنرها بپردازند و از منظر نقد و آسیب شناسی هم به آنها توجه کنند. در واقع درخواست دارم در کنار کارِ عملی، تلاش کنند تا با آگاهی بیشتری وارد این هنر شوند و بتوانند گامهای بلند و تاثیرگذاری در این زمینه بردارند.

5757